Actuele ontwikkeling 2025: Per 1 januari 2025 zijn nieuwe regelingen van kracht die overheidsinstanties verplichten om transparanter te zijn over het gebruik van AI-algoritmes bij besluitvorming. Dit heeft verregaande gevolgen voor burgers, bedrijven en juridische procedures in Nederland.
De Nederlandse overheid maakt steeds vaker gebruik van kunstmatige intelligentie (AI) en algoritmes bij belangrijke beslissingen die burgers en bedrijven raken. Van fraudedetectie bij uitkeringen en toeslagen tot vergunningverlening en handhaving – algoritmes bepalen in toenemende mate ons dagelijks leven.
Deze digitalisering van overheidsbesluitvorming brengt echter fundamentele vragen met zich mee over transparantie, rechtsbescherming en de democratische legitimiteit van geautomatiseerde besluitvorming. In dit artikel analyseren we de nieuwe juridische kaders, recente ontwikkelingen en praktische gevolgen voor rechtzoekenden.
De Wet open overheid (Woo) en het Besluit algoritmeregister hebben de spelregels voor Nederlandse overheidsorganisaties ingrijpend gewijzigd. Deze nieuwe transparantieplicht voor AI-algoritmes verplicht overheidsorganisaties om:
Niet alle overheidsalgoritmes vallen onder deze transparantieplicht. Algoritmes gebruikt voor nationale veiligheid, opsporing of andere gevoelige doeleinden kunnen (deels) uitgezonderd zijn van publicatie in het algoritmeregister.
De invoering van AI bij Nederlandse overheidsbesluiten heeft geleid tot nieuwe rechtsmiddelen en beschermingsmechanismen voor burgers en bedrijven die geconfronteerd worden met algoritmische besluitvorming:
Burgers hebben het recht op uitleg over hoe een algoritme tot een specifiek besluit is gekomen. Dit omvat inzicht in de gebruikte criteria, databronnen en de weging van verschillende factoren in het algoritme.
Bij volledig geautomatiseerde overheidsbesluiten kunnen burgers een verzoek indienen om menselijke tussenkomst en een handmatige herbeoordeling van hun specifieke situatie.
Traditionele bestuursrechtelijke rechtsmiddelen blijven bestaan, maar krijgen nieuwe dimensies door de mogelijkheid om algoritmische fouten, bias en procedurele gebreken aan te vechten.
Het recht op inzage is uitgebreid naar de onderliggende data, parameters en trainingsgegevens die ten grondslag liggen aan algoritmische besluitvorming door de overheid.
De Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State heeft in verschillende baanbrekende uitspraken (o.a. ECLI:NL:RVS:2024:3847) geoordeeld dat het gebruik van AI-algoritmes de zorgvuldigheidsverplichting van bestuursorganen niet vermindert, maar juist verhoogt en aanscherpt.
De nieuwe regelgeving heeft concrete gevolgen voor verschillende overheidsprocessen en besluitvorming. Hieronder analyseren we de belangrijkste praktijkvoorbeelden en hun juridische implicaties:
Het beruchte SyRI-systeem (Systeem Risico Indicatie) werd in 2020 door de rechtbank Den Haag verboden wegens schending van artikel 8 EVRM. Nieuwe fraudedetectiealgoritmes moeten nu veel transparanter zijn over hun werking en criteria.
Gemeenten en andere overheidsinstanties gebruiken steeds vaker AI voor het beoordelen van vergunningaanvragen. Dit kan procedures versnellen, maar brengt ook nieuwe juridische risico's met zich mee.
Overheidsorganisaties zoals de Belastingdienst, Arbeidsinspectie en gemeentelijke handhaving gebruiken algoritmes voor risicoselectie bij controles en toezicht.
Heeft u te maken met een onduidelijk of onterecht overheidsbesluit waarbij algoritmes zijn gebruikt? Wij helpen u bij het verkrijgen van uitleg, het aanvragen van herbeoordeling en het aanvechten van besluiten.
Uitleg krijgen over algoritmes en besluitvorming
Menselijke tussenkomst bij geautomatiseerde besluiten
Bezwaar, beroep en schadevergoeding
Waarom kiezen voor Raflex Legal?